Піхта белая

Піхта белая
Навуковая класіфікацыя
Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Хвойныя Клас:  Хвойныя Парадак:  Хвоі Сямейства:  Хваёвыя Род:  Піхта Від:  Піхта белая
Міжнародная навуковая назва
Abies alba Mill., 1768
Ахоўны статус
Выклікаюць найменшыя асцярогі IUCN 2.3 Least Concern : / 42270
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   506607 NCBI   45372 EOL   1033070 GRIN   t:629 IPNI   261448-1 TPL   kew-2609691

Піхта белая, Ельніца еўрапейская, Ельніца белая (Ábies álba) — від вечназялёных дрэў роду піхта (Abies) сямейства Хваёвыя (Pinaceae).

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887

Шышка і насенне

Вечназялёнае стройнае дрэва да 30-65 м вышынёй, з прамым ствалом дыяметрам да 2 метраў.

Крона вострапірамідальная ў маладосці, авальна-завостраная ў сярэднім узросце і прытупленая зверху, амаль цыліндрычная, у старасці. Галіны сабраныя ў гарызантальныя кальчакі. Бакавыя галіны гарызантальна распасцёртыя або злёгку прыўзняты ўверх. Кара серабрыста-шэрая, гладкая, на старых дрэвах лускаватая.

Хвоя ігольчастая, бліскучая, маршчыністая, на канцах вышчэрбленая або двухгаловая, даўжынёй 2-3 см, шырынёй 2-3 мм. На галінах размешчаная грэбенепадобна і сабраная ў шэрагі ў адной плоскасці. Зверху цёмна-зялёная, бліскучая, з шызым адлівам, знізу — з двума выразнымі белымі палосамі вусцеек, дзякуючы чаму гэты від і атрымаў назву «белая».

Расліна аднадомная, раздзельнаполая.

Маладыя пладовыя шышкі прамастаячыя, маладыя — зеленкаватыя, спелыя — цёмна-карычневыя, авальна — цыліндрычнай формы, даўжынёй 10-16 см, у дыяметры 3-4 см. У адрозненне ад елкі накіраваны не ўніз, а ўверх. Шышкі спеюць і рассыпаюцца ў першую восень. Пупышкі авальныя, не пакрытыя смалой.

Насенне буйное, даўжынёй да 1 см.

Каранёвая сістэма глыбокая, маецца стрыжневы корань і некалькі моцных бакавых.

Дажывае да 300—400 гадоў.

Арэал

Піхта белая ў Нацыянальным батанічным садзе рэспублікі Беларусь

Барэальны рэліктавы від, арэал якога ахоплівае Атлантычную і Сярэднюю Еўропу, Карпаты, Міжземнамор’е. Расце ў гарах Цэнтральнай і Паўднёвай Еўропы, рэгіёнах з марскім кліматам і блізскіх па прыродных умовах тэрыторыях.

Адна з асноўных у Украіне горных лесаўтваральных парод, зрэдку сустракаецца і на раўніне, утварае чыстыя і змешаныя насаджэнні з букам і іншымі лісцянымі пародамі.

Распаўсюджаная ў Карпатах, зрэдку на раўніне ў паўднёва-заходніх раёнах у выглядзе астраўных пасадак. Займае каля 1,4 % дзяржаўнага ляснога фонду Украіны. Раёны нарыхтовак — Львоўская, Івана-Франкоўская, Чарнавіцкая, Закарпацкая вобласці. Запасы сыравіны нязначныя.

Шырока культывуецца паўсюль як дэкаратыўная паркавая расліна.

Класіфікацыя

Таксанамічнае становішча

яшчэ 6 сямействаў

яшчэ каля 50 відаў

парадак Хвоі

род Піхта

аддзел   Хвойныя

сямейства Хваёвыя

від Піхта белая

яшчэ тры    вымерлых    парадкі

яшчэ 10 родаў

Сінонімы

• Abies abies Rusby nom. inval.
• Abies argentea Chambray
• Abies baldensis (Zuccagni) Zucc. ex Nyman
• Abies candicans Fisch. ex Endl.
• Abies chlorocarpa Purk. ex Nyman
• Abies duplex Hormuz. ex Beissn.
• Abies excelsa Link nom. illeg.
• Abies metensis Gordon
• Abies miniata Knight ex Gordon
• Abies minor Gilib.
• Abies nobilis A.Dietr.
• Abies pardei Gaussen
• Abies pectinata (Lam.) Lam. & DC. nom. illeg.
• Abies picea (L.) Lindl. nom. illeg.
• Abies rinzii K.Koch
• Abies taxifolia Duhamel
• Abies taxifolia Desf.
• Abies taxifolia Raf.
• Abies tenuirifolia Beissn.
• Abies vulgaris Poir.
• Peuce abies Rich.
• Picea excelsa Wender. nom. illeg.
• Picea kukunaria Wender.
• Picea metensis Gordon
• Picea pectinata (Lam.) Loudon
• Picea pyramidalis Gordon
• Picea rinzi Gordon
• Picea tenuifolia Beissn.
• Pinus abies Du Roi nom. illeg.
• Pinus baldensis Zuccagni
• Pinus heterophylla K.Koch
• Pinus lucida Salisb.
• Pinus nobilis Douglas ex D.Don
• Pinus pectinata Lam.
• Pinus picea L.

У культуры

Для паспяховага вырастання піхта белая патрабуе ўрадлівых, досыць вільготных глеб. Забалочвання не выносіць. Дрэнна пераносіць сухасць паветра і глебы. Абмярзае пры паніжэннях тэмпературы ніжэй −25 °C. Ценевынослівая, адчувальная да забруджвання паветра дымам і газамі.

У дэкаратыўным стаўленні саступае Abies nordmanniana і піхта сібірская (Abies sibirica), бо мае больш друзлае ахваенне і даволі ствол, які даволі рана агаляецца знізу.

Раёны выкарыстання: поўдзень Прыбалтыкі, захад Украіны, паўднёвы захад Беларусі. Ва ўмовах Масквы і Санкт-Пецярбурга рэгулярна абмярзае.

У якасці прышчэпы выкарыстоўваецца для размнажэння дэкаратыўных сартоў розных відаў піхтаў, што ва ўмовах сярэдняй паласы Расіі часта прыводзіць да вымярзання прышчэпы.

Выкарыстанне чалавекам

Смаланосная, эфіраалейная, драўняная, лекавая, вітамінная, меданосная, таніданосная і дэкаратыўная расліна. З дрэў піхты белай здабываюць вельмі каштоўную жывіцу. Смаляныя хады ёсць у кары. Пры патаўшчэннях ствала смаляныя хады руйнуюцца, утвараюцца ёмішчы жывіцы, якія маюць выгляд патаўшчэнняў і называюцца вужлакамі. У кожным з іх утрымліваецца некалькі грамаў жывіцы. Кара старых дрэў у ніжняй часткі не мае вужлакоў, таму што з узростам яна таўсцее, рэпаецца і губляе пругкасць. Для стымуляцыі ўтварэння вужлакоў па паверхні ствала б’юць драўляным малатком, у выніку чаго на месцы ўдару ўзнікаюць вужлакі значных памераў.

Піхта дае шмат пылка, клею, а ў канцы лета інтэнсіўна вылучае медзвяную расу, з якой пчолы вырабляюць шкодны для іх падзевы мёд.

Агульны выгляд

Ігліца

Дзве белыя палоскі на ігліцы

Прамысловае выкарыстанне

Жывіца піхты белай утрымлівае каля 34 % эфірнага алею, смолы, невялікую колькасць бурштынавай кіслаты. 3 яе жывіцы вырабляюць піхтавы бальзам, які мае тыя ж фізічныя ўласцівасці, як і канадскі. Піхтавы бальзам шырока выкарыстоўваюць у аптычнай прамысловасці для склейвання лінзаў, а таксама пры вырабе мікрапрэпаратаў (паказчык праламлення бальзаму блізкі да паказчыка праламлення шкла).

Драўніна белая, зрэдку з жаўтлявым адценнем, бліскучая, лёгкая, мяккая, пругкая, нетрывалая, лёгка колецца. Выкарыстоўваецца для вырабу сталярных вырабаў, музычных інструментаў, тары (кадкі і скрыні), гонту, а ў некаторых мясцовасцях нават у будаўніцтве.

Каштоўнымі якасцямі драўніны вялікая даўжыня трахеіды і нязначная смалістасць, што дае магчымасць выкарыстоўваць яе ў папярова-цэлюлознай прамысловасці. Драўніна піхты змяшчае каля 60 % цэлюлозы, смалы ў ёй у 22,5 разоў менш, чым у драўніне елі. Прамысловы выхад цэлюлозы з драўніны піхты роўны 37 %.

З ігліцы, галінак і шышак піхты атрымліваюць каштоўны эфірны алей. Выхад алею з ігліцы 1,3-2,3 %, а з маладых галінак 0,61,1 %. Галоўная складовая частка эфірнага алею — барнілацэтат (30-40 %), які з’яўляецца сыравінай для сінтэзу медыцынскай камфоры, што па сваім дзеянні на арганізм раўнацэнная той, якая здабываецца з камфоравага дрэва (Cinnamomum camphora).

Піхтавы эфірны алей выкарыстоўваюць у парфумернай і лікёра-гарэлачнай прамысловасці, з яго вырабляюць тэхнічную камфару, якую выкарыстоўваюць пры вытворчасці цэлулоіду. 3 ігліцы піхты вырабляюць таксама канцэнтрат супрацьцынготнага вітаміну C.

Медыцынскае выкарыстанне

З ігліцы атрымліваюць эфірны піхтавы алей, які выкарыстоўваецца ў медыцынскіх мэтах.

У навуковай медыцыне ўжываюць эфірны алей і жывіцу піхты. Эфірны алей піхты ўжываюць часам для удыхання пры захворваннях дыхальных шляхоў, а таксама для ўцірання пры рэўматызме. У народнай медыцыне маладыя хваінкі і пупышкі піхты выкарыстоўваюць супраць цынгі, для лячэння рэўматызму, а таксама як мачагонны сродак.

Дэкаратыўнае выкарыстанне

Як дэкаратыўная расліна рэкамендуецца для адзіночных і групавых пасадак у парках і лесапарках удалечыні ад прамысловых аб’ектаў, паколькі яна не вытрымлівае газаў. Піхта белая маё дэкаратыўныя формы; пірамідальную, калонападобную, ніцую, пярэстую і залацістую. Было першым дрэвам, якое выкарыстоўвалася ў якасці каляднай елкі. Да гэтага часу шырока выкарыстоўваецца, у прыватнасці на захадзе Украіны, для ўпрыгожвання памяшканняў падчас навагодніх і калядных святаў.

Літаратура

• Єлін Ю. Я., Зерова М. Я., Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів.. — Київ: Урожай, 1979. — 440 с.
• Стрелков А. З., Романюк И. Г., Дворак Л. Е. Состояние и перспективы воспроизводства и охраны пихты белой (Abies alba Mill.) в Беловежской пуще // Сохранение биологического разнообразия лесов Беловежской пущи — Каменюки — Минск, 1996. — С. 122—130.
• Чопик В. И., Дудченко Л. Г., Краснова А. М.; «Дикорастущие полезные растения Украины» Справочник; Киев, Навукова думка, 1983. (руск.)
• Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь: Рэдкія і тыя, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення віды жывёл і раслін. — Мн.: БелЭн, 1993. ISBN 5-85700-095-5

Спасылкі

Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам.  I катэгорыя (CR)

• Піхта белая ў Чырвонай кнізе РБ(недаступная спасылка) (руск.)
• Апісанне відаў піхты Архівавана 21 чэрвеня 2008. (руск.)
• Піхта белая: прымяненне ў медыцыне на сайце Biosvet (руск.)
• Піхта белая на сайце USDA NRCS (англ.)